Tarih, sırlarla dolu bir labirent gibidir ve her döneme ait kilitli kapılar vardır. Şimdi merak ediyoruz: Ani Kalesi'ni kim fethetti? Bu soru, geçmişin perdesini aralamak isteyenleri bekliyor. Belki de cevaplar, sadece bilinmeyenlerin arzusu ile kucaklaşmayı bekliyor. Sizce de öyle değil mi?
Ani şehri nerede?
Kars'ın güneydoğusunda ve Arpaçay kıyısında yer alan Ani, geçmişten günümüze önemli bir yerleşim merkezi olmuştur. İlk olarak Demir Çağı'nda kurulmuş olan Ani, Nairi ve Urartu medeniyetlerinin etkisi altına girmiştir. Daha sonra ise Ermeni hükümdarların yönetimine geçmiş ve 961 ile 1045 yılları arasında Pakraduni Hanedanlığı'nın başkenti olmuştur. Ani, 11. ve 12. yüzyılda yapılan bazı İslam mimarisi eserlerini de içermektedir. UNESCO tarafından 2012'de Dünya Mirası Geçici Listesi'ne dahil edilen Ani, 2016'da ise tam olarak Dünya Mirası olarak tescil edilmiştir.
Ani'nin tarihi, Erken Demir Çağı'na kadar uzanmaktadır. Bölge, Urartu döneminde "Akhuriani" olarak bilinmektedir. Ani'nin Ermeni egemenliği altına girmesi ise M.Ö. 400'lerde Orontid Hanedanlığı dönemine denk gelmektedir. Ani adı, Gamsaragan sülalesinden Ermeni beylerine ait bir kale olarak geçmektedir. Gamsaraganlar ile Bagratuni ailesi arasındaki mücadele sonucunda, 780 yılında Bagratuni ailesi zafer kazanmış ve Gamsaraganlar Bizans'a göç etmiştir. Bagratuni Hanedanı'nın kurucusu olan I. Aşot, 885 yılında Abbasi Halifesi ve Bizans İmparatoru tarafından "Ermenistan Kralı" olarak tanınmıştır. 961 yılında III. Aşot, başkenti Ani'ye taşıyarak burada büyük bir kent inşa etmiştir. Ani'nin en parlak dönemleri II. Smpat ve oğlu Gagik döneminde yaşanmıştır. Kent, bu dönemde 100.000'i aşan bir nüfusa sahipti. Ancak 1045'te Bizanslılar Ani'yi ele geçirerek Bagratuni Devleti'ne son vermiştir. Böylece bölge, Selçuklu Sultanı Alparslan'a teslim edilmiştir. Ani'deki kazılar, Bronz ve Demir Çağı'na ait izlerin yanı sıra Urartu yapılarına dair buluntuları gün yüzüne çıkarmıştır. İç kale duvarlarında, klasik tarzda kesilmiş taşlar ve muhtemelen bir Zerdüşt ateşgedesi bulunmaktadır. MS 5. yüzyılda Ani'den bahseden kaynaklar, güçlü bir kale ve Kamsarakan sülalesinin mülkü olarak tepeye yapılmış bir yerleşimden bahsetmektedir.
Ani kalesini kim fethetti?
Ani, tarih boyunca çeşitli medeniyetlerin ve yönetimlerin hâkimiyeti altında kalmış bir şehirdir. İlk olarak 1064 yılına kadar Bizans egemenliğinde kalan Ani, Selçuklu hükümdarları tarafından fethedilmiş olmasına rağmen, Selçuklu idaresinin kurulu olduğuna dair kesin bir kanıt bulunmamaktadır. Selçuklu fethinden sonra, kısa bir süre içinde Şeddadi Beyliği'nin Kürt kökenli olduğu bilinen başkenti haline gelmiştir. Ani'deki en önemli İslam eserlerinden biri olan Ebu'l Menuçehr Camii, 1072 yılında Şeddadî emiri Menuçehr tarafından yaptırılmıştır. 1190'lı yıllarda, Gürcü beyi Zakare Mkhrgrdzeli, Ani'yi üs alarak Kars ve Ahıska bölgesini içine alan bir egemenlik kurdu. Onun soyundan gelenler önce Gürcü krallarına, ardından Moğol İlhanlılar'a bağlı "atabey" olarak hüküm sürdüler. Bu dönemde Ani'deki Hristiyan yapıları inşa edilmiş veya restore edilmiştir. Daha sonra, kent Celayirli ve Karakoyunlu devletlerinin egemenliği altına girmiş olsa da, nüfusunun çoğunluğu Ermenilerden oluşuyordu. 1319'daki bir deprem Ani'ye ciddi zarar verdi ve daha sonra Timur tarafından ele geçirilip tahrip edildi. Ancak, 1535'te Osmanlı-İran savaşında tamamen terk edilene kadar bir nüfus barındırmaya devam ettiği bilinmektedir. 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı sırasında, bölge Rusların kontrolüne geçti, ancak Birinci Dünya Savaşı sonrasında Osmanlılar tarafından yeniden alındı. Ancak, Ani Platosu daha sonra yeni kurulan Ermenistan Cumhuriyeti'nin hakimiyetine girdi. 1920'de, Kurtuluş Savaşı sırasında Ani bir kez daha el değiştirerek Türkiye Cumhuriyeti sınırları içine dahil edildi.
